Endülüs’ün 1085-1238 yılları arasındaki bir buçuk asırlık tarihini konu alan kaynakların sayısı oldukça fazladır.[1] Endülüs tarihi kaynakları, İslam ve Hıristiyan kaynakları olmak üzere iki ana grupta incelenebilir. Endülüs İslam kaynakları umumi tarihler, sadece Endülüs üzerine yazılmış olan hususi tarihler, tabakât ve biyografi, ensâb ve coğrafya kitaplarıyla seyahatnâmeler olmak üzere beş grupta ele alınmıştır. Ayrıca, on birinci yüzyılın sonlarından itibaren bugünkü Cezayir ve Fas bölgelerini içine alan Mağrib ya da Kuzey Afrika tarihi ile Endülüs’ün tarihi iç içe geçmeye başladığından, iki ülkenin tarihi aynı eserlerde ele alınır olmuştur. Bu sebeple, “Mağrib ve Endülüs tarihi”, vb. isimlerle yazılmış olan kaynaklar da bu kısma dahil edilmiştir.

Prof. Dr. Lütfi Şeyban

İçerik Haritası

A. İSLAM KAYNAKLARI

1. Umumi Tarihler

Endülüs tarihini de kapsayan umumi İslam tarihleri bu grupta yer almaktadır. Bunların içinde tez konusuyla ilgili bilgi verenlerin sayısı pek fazla değildir. Bunun nedenlerinden birisi, Mağrib ya da Endülüslü tarihçilerin yeterince telif yapmaları ve bunların doğu İslam dünyasına da ulaşmasıysa, diğer bir nedeni de Endülüs’ün doğu İslam dünyasına uzak oluşunun doğulu tarihçilere oradan haber almayı güçleştirmesi olmalıdır. Buna rağmen, tez için çok önemli olanları vardır. Meselâ, İbnü’l-Esîr bunlardandır.

İbnü’l-Esîr (ö.630/1233): Cizre’de doğmuş, Musul’da yetişmiş ve Bağdad’ta tahsilini ikmal etmiştir. el-Kâmil fî’t-târîh[2], yaradılıştan, peygamberler tarihinden, İran, Roma, Yunan, Selevkiler, Yemen ve Cahiliye Arapları anlatımından sonra Hz. Peygamber devri başlar. Hicret’ten sonra ise, olaylar yıl yıl anlatılarak (628/1231) yılı sonuna kadar gelir. Kitabın en önemli bölümleri, Müslümanların Haçlılar ile çarpıştığı dönemleri anlatan bölümlerdir. Bu sebeple yazar, daha çok bir Haçlı tarihçisi sayılmaktadır. Eser ana hatlarıyla siyasî-askerî vasıfta bir İslam tarihidir. Biyografi ve kültür tarihine çok az yer verilmiştir.

Müellif, Muvahhidler’in çağdaşı olduğu için Endülüs tarihine de yer vermiştir. Onuncu ciltten itibaren Yusuf b. Taşfîn ile birlikte Murâbıtlar ile ilgili haberleri vermeye başlar ve eserin bitiş tarihi olan 1231 yılına kadar (X+XI+XII. ciltler) yeri geldikçe kısa da olsa olaylara değinir.

İbn Dihye el-Kelbî (ö.633/1235): Endülüslü muhaddis, tarihçi ve edip olan müellif, Endülüs’te yetişmiş, Eyyûbîler’in sarayında hocalık da yapmıştır.[3] Özellikle Endülüs şehirleri ve Mağrib’te yapmış olduğu gezileri, kendisinin tarih bilgisi açısından önemli olmalıdır. el-Mutrib adlı eserinde,[4]Endülüslü ve Kuzey Afrikalı şâirlere ve şiirlerine yer verir. Tezin sosyal ve kültürel konuları yanında, bazen VI.Alfonso ile iligili olanlar gibi siyasî konularına da kaynaklık etmiştir.

İbn Ebû Usaybia (ö.669/1270): Eyyûbîler döneminde Dımaşk’ta yaşamış ünlü göz hekimi ve biyografi yazarı olarak tanınır. Uyûnü’l-Enbâ adlı kitabı,[5] 15 babtan meydana gelen eserin 13. bâbında Endülüslü ve Mağribli tabiplere yer verilmektedir. Esere, kültürel hayatın tıp ile ilgili yerinde mürâcaat edilmiştir.

Ebû’l-Fidâ (ö.732/1331): 1273 Tarihinde Dımaşk’ta doğmuş Hama’lı bir tarihçidir. 1312 tarihinde el-Melikü’s-Sâlih lâkabıyla Hama sultanı oldu.[6] el-Muhtasar fî ahbâri’l-beşer[7] adlı eseri, Yaradılış konuları ve Peygamberler tarihihinden başlayarak 1329 yılına kadar gelir. Kaynaktan daha çok Murâbıtlar ile Muvahhidler’in kuruluşu konusunda vermiş olduğu bilgilerden yararlanılmıştır.

İbn Abdûn (ö.735/1334): Endülüs’ün Yâbüre (Evora) şehrinde doğmuştur. Eftasîler (1012-1094) adıyla bilinen Batalyevs (Badajoz) bölgesinde hüküm süren emîrlikte Ömer Mütevekkil İbnü’l-Eftas’ın hâkimiyeti döneminde (1045-1068) kâtiplik görevinde bulunmuştur. Emîrliğin Murâbıtlar tarafından ilhâk edilmesiyle müellif, Murâbıtlar’ın hizmetine girdi. 1106 tarihinde kendisi bu sefer Ali b. Yusuf’un sarayında kâtip olarak göreve başladı. Müellifin şöhreti, Eftasîler’in düşüşüne dair yazmış olduğu el-Bessâme adlı manzum eserine dayanır.[8] el-Bessâme, Abdülvâhid el-Merrâküşî’nin el-Mu’cib adlı eserinin içinde yer almaktadır. İlk defa E. Levi-Provençal tarafından 1955 tarihinde Kâhire’de, Institut Français de Damas aracılığıyla yayımlanan Selâsü resâil’ adlı kitabından[9] ise, tezin dil ve edebiyat bahsinde yararlanılmıştır.

İbn Haldun (ö.808/1406): Tunus’ta doğmuş fakat dedeleri Endülüs’ün İşbiliyye şehrindendir. 1363 tarihinde İbn Haldun, dedelerinin memleketi İşbiliyye’de hükümet eden Kastilya Kralı I.Pedro’nun (1350-1369) yanına, Mağrib Hükümdarı ile Pedro arasındaki barış antlaşmasının tekîdine yönelik resmi bir görevle gitmiştir. Bir süre kalmak için İşbiliye’den Gırnata’ya geçmiştir. Faslı Merînîler, Tunuslu Hafsîler ve Tilemsanlı Abdülvâdîler nezdinde icra ettiği siyasetiyle, genel olarak Mağrib ve Endülüs’ün idaresinde etkili olmuş bir isimdir. Tez ile ilgili olan eseri, el-İber adıyla bilinen umumi tarih kitabıdır.[10] Yaradılıştan itibaren dünya tarihi, müellifin kendi zamanına kadar Arap-Berber tarihi, şecereler ve devletler tarihine yer vermektedir. Zilkâde 807/Mayıs 1405 tarihine kadar gelir. Tez için ana kaynak niteliğinde olmadığından, Taşfîn b. Ali’den itibaren gerek duyulduğunda ikinci kaynak olarak esere baş vurulmuştur.

2. Hususi Tarihler

Sâid el-Endelüsî (ö.462/1070): el-Meriye’de doğan müellif, tarihçiliği yanında kadılık da yapmıştır. Yararlanılan eseri, Tabakâtü’l-Ümem’dir. Eski milletleri belirli bir tasnife tâbi tutarak genel özellikleri, hikmet ve birikimleri ve meşhur şahsiyetleriyle ele alır. Eserden, tezin üçüncü bölümündeki Endülüs kültür tarihi ile ilgili başlıklarda evveliyât bilgisi elde etmek için yararlanılmıştır.

İbn Sehl (ö.486/1093): Endülüs’ün Ceyyân şehri, Berâcile oğulları soyundandır. Endülüs’e dönmüş ve Murâbıtlar’ın gelişine kadar Gırnata kadılığı görevini yürütmüştür. Müellifin teze malzeme olan eseri el-Ahkâmü’l-Kübrâ adını[11] taşımakta olup, içinde 16 vesîka yer almaktadır. Her bir vesika Gırnata’da görülen ve içine zimmîlerin de karıştığı resmi davâların birer tutanağı yerindedir.[12]Dolayısıyla, eser Hıristiyan ve Yahudilerin Müslümanlar ile olan ilişkilerine, onların sosyal ve dinî hayatlarına ışık tutan bir kaynak özelliğine sahiptir. Ancak, tarih olarak Murâbıtlar’ın Endülüs’e gelişine kadar olan dönemi kapsadığı için daha çok giriş kısmında istifâde edilmiştir.

İbn Bessâm eş-Şenterînî (ö.543/1148), V./XI. asrın ikinci yarısında Endülüs’ün Şenterin (Santarein) şehrinde doğmuştur. Doğduğu şehir, 1092 tarihinde VI. Alfonso tarafından işgal edildikten sonra, 1100 tarihinde Kurtuba’ya, daha sonra da İşbiliyye şehrine gitmiştir. Burada ez-Zahîra fî mehâsini ehli’l-Cezîre adlı meşhur eserini[13] yazmıştır. Eser, Emevî Hilâfeti ile Mülûkü’t-Tavâif asırlarını birleştiren ve bilimsel yönden parlak bir devre olan V./XI. asrı kapsar mahiyette bir tarih-edebiyat ansiklopedisi ya da antolojisi özelliğindedir.

Eser, Endülüs’ün coğrafi bölgelerine nisbetle dört kısma ayrılmıştır. Her bir bölümde ele alınan bölgenin tarihi, hükümdar ve emîrleri, edebiyatçı ve şâirleri, vb. mevcuttur. Mesela birinci bölümde Orta Endülüs bölgesinde yer alan Kurtuba ve civar beldelerin tarihi, ikinci bölümde Batı Endülüs bölgesinde bulunan İşbiliyye ve çevresinin tarihi, üçüncü bölümde doğu Endülüs bölgesindeki Belensiye ve çevresi tarihi, dördüncü ve son bölümde ise doğudan ve batıdan Endülüs’e gelmiş olan ve “gurabâ-garipler” diye nitelendirilen kimselerden bahsedilmektedir. Eser, özellikle VI.Alfonso ve Murâbıtlar’ın Endülüs’teki ilk yılları için de gerekli bilgiler ihtivâ etmektedir.

İbn Sâhibüssalât (ö.594/1197): Murâbıtlar’ın son ve Muvahhidler’in ilk dönemlerinde yaşamıştır. Muvahhid halîfelerinden bazılarına yakın olmuş ve onların Endülüs seferlerine iştirâk etmiştir. Bu sebeple, el-Mennü bi’l-İmâme ale’l-müstad’afîn bien cealehümü’l-lâhü eimmeten ve cealehümü’l-vârisîn adlı eseri,[14] tezin 1159-1173 yılları arasını kapsayan devresi için çok değerli bir kaynaktır. Eser, sadece Muvahhidler dönemi ve onların Murâbıtlar ile olan çatışmaları için tarihi bir kaynak olmakla kalmayıp, aynı zamanda Murâbıtlar döneminin, fikrî ve edebî hayat bakımından ne kadar parlak bir devre olduğunu gösteren önemli bir vesîka olma özelliğine de sahiptir.[15]

İbnü’l-Kattân el-Merrâküşî (ö.628/1230): Kendisi, babasıyla birlikte Muvahhidler Devleti’ne bağlı Merakeş’teki bir ilim meclisinde talebelerin reisliğini yapmıştır. Bilindiği gibi bu talebeler (müridler), Muhammed b. Tûmert’in ortaya çıkmaya başladığı yıllardan sonra Muvahhid yanlısı propagandanın ve daha sonra devletin yapılandırılmasının en önemli yapı taşlarından birisi olmuşlardır. Bu talebe reisliği ile İbnü’l-Kattân, Muvahhidler’in dinî ve siyasî yapılanmasında etkili olmuş en büyük liderlerden birisi durumundadır.[16] Bu sebeple o, eserinde şiddetli bir Muvahhidî taassubu sergilemektedir.

Nuzumü’l-Cümân li’tertîbi mâ selefe min ahbâri’z-zamân adlı eserinde[17] onların kusurlarını saklayıp iyi işlerini göklere çıkarırken, diğer yandan Murâbıtlar ile ilgili gerçekleri çarpıtmakta, onlara saldırmakta ve onların İslam’a ve ülkeye yapmış oldukları hizmetleri ise görmezlikten gelmektedir. Bu kusuruna rağmen, eser başka kaynaklarda bulunmayan bazı tarihî bilgilerde münferit kaldığı için önemlidir.

Abdülvâhid el-Merrâküşî (ö.647/1249): Merakeş’te doğmuş, tahsil için bir süre Endülüs’te bulunmuştur. İşbiliyye Valisi Emîr İbrahim b. Yakub el-Mansûr’un hizmetine girmiş olan müellif, bu sayede Endülüs’ün ileri gelen devlet adamlarıyla görüşme imkanı bulmuştur. el-Mu’cib fî telhîsi ahbâri’l-Mağrib, Mağrib ve Endülüs tarihinin özellikle Muvahhidler döneminin ana kaynaklarından biridir.[18] 1224 yılına kadarki olayları kapsamaktadır. Eserini Endülüs’ten uzakta kaleme almış olması, müellifi tarihçinin hakikati yazmasına mani olan veya zihninin bulanmasında etkili olabilen bazı siyasî ve ekonomik unsurlardan uzak tutmuştur. Müellif, kendi zamanına kadarki Endülüs tarihini de özetle kaleme almış olduğundan, kitapta fetihten itibaren bütün bir Endülüs tarihini bulmak mümkündür.

İbn İzârî el-Merrâküşî (ö.712/1312): Merakeş’te doğdu. Endülüs’ten Mağrib’e göç etmiş bir âileye mensuptur. Hayatı hakkında yeterli bilgi mevcut değildir. el-Beyânü’l-muğrib fî ahbâri’l-Endelüs ve’l-Mağrib adlı eseri,[19] Murâbıtlar’ın sonlarından itibaren Muvahhidler dönemi olaylarıyla ilgili bilgileri İbn Sâhibüssalâ’nın Sevratü’l-mürîdîn adlı kayıp eserine dayandırmaktadır. Mağrib ve Endülüs tarihi için çok önemli kaynaklardan birisidir. Endülüs’ün fethinden müellifin zamanına kadar, yani miladi onüçüncü yüzyılın sonlarına (Merînîler’in başlangıcı) kadarki olayları kapsamaktadır. Tez için ana kaynaklardan birisidir ve özellikle üçüncü cildi önemlidir.

İbn Ebû Zer’ (ö.735/1335): Hayatı hakkında yeterli bilgi olmayan Endülüs tarihçilerindendir. Teze konu olan eseri, el-Enîsü’l-mutrib bi ravdı’l-kırtâs fî ahbâri mülûki’l-Mağrib ve târîhi Medîneti Fâs’tır.[20] Eser, 762-1326 tarihleri arasında kalan el-Mağribü’l-Aksâ denen Kuzey Batı Afrika tarihini içermektedir. O bölgede bulunan zamanın beş devleti İdrisîler, Zenâtîler, Murâbıtlar, Muvahhidler ve Merînîler’in tarihlerine dair bilgiler vermektedir. Kendisinden daha güvenilir kabul edilen kaynaklarla mukâyeseli olarak birinci ve ikinci bölümlerde sıkça istifâde edilmiştir.

el-Hulelü’l-Mevşiyye fî zikri’l-ahbâri’l-Merâküşiyye:[21] Müellifi meçhul olan bu eserin telifinin 1384 tarihinde yani, Gırnata Sultanı V.Muhammed ve Mağrib Merînî Sultanı Ebû Zeyd b. Abdurrahman döneminde tamamlandığı anlaşılmaktadır. Eserin önemi, es-Sayrafî’nin el-Envâru’l-celiyye fî ahbâri’d-Devleti’l-Murâbıtıyye adlı eseri gibi kayıp hükmündeki bazı kaynaklara dayanılarak kaleme alınmış olmasından kaynaklanmaktadır.[22] Kitap, Murâbıtlar ve Muvahhidler devletleri tarihlerine, hatta daha sonraki Merînîler Devleti tarihine dair kısa da olsa önemli bilgileri ihtiva etmektedir. 1069 tarihinde vefât etmiş olan Murâbıt Emîr Ebû Bekr b. Ömer tarafından Merakeş şehrinin yapımına başlanması zamanından, Merînîler’in güçlenmeye başladığı 1381 tarihine kadar uzanmaktadır. Murâbıtlar ve Muvahhidler tarihine ait ayrıntılı bilgi ihtivâ ettiğinden, eser tez için çok mühim bir kaynaktır ve sıkça istifâde edilmiştir.

Makkarî, Ebu’l-Abbas Tilemsânî (ö.1041/1631): Mağribli edip ve biyografi müellifidir. Bütün Mağrib ve doğu İslam bölgelerini gezip görmüştür. Kendisi, tarihçi İbnü’l-Hatîb’in hayranlarındandır. Bu sebeple, meşhur tarihçinin hayatını ve eserlerini anlatan bir kitap yazmaya koyulmuş, kitap bittiğinde ortaya büyük bir Endülüs tarihi ansiklopedisi çıkmıştır. Makkarî, doğu İslam dünyasındaki uzun ikâmetine rağmen Endülüs tarihi ve hal tercümelerine dair bilgi ve vesikalarını, Cezâyir ve Merakeş şehirlerindeki Sa’dî sultanlarının kütüphanelerindeki yazma eserlere dayandırmıştır.[23]Nefhu’t-tîb min gusni’l-Endelüsi’r-ratîb ve zikri vezîrihâ Lisâniddîn İbni’l-Hatîb adını taşıyan eser,[24] o zamandan itibaren Endülüs-Mağrib tarihi araştırmacıları için büyük kaynak olma vasfını hâiz olmuştur. Bu sebeple bütün tarihçiler ve müsteşrikler kitaba çok önem vermişlerdir. Tezde, önemine binâen başından sonuna büyük miktarda istifâde edilmiş ancak, ikinci hatta üçüncü el kaynak olduğu için ana kaynaklardan sonra ele alınmıştır.

Resâil Endelüsiyye,[25] Yusuf’un Endülüs’e çıkışından itibaren, Muvahhidler dönemi dâhil, Mağrib’teki hükümdarlar ile Endülüs valileri arasındaki yazışmaları ihtivâ etmekte olup, eserden gerekli yerde yararlanılmıştır. Eserin bilinebilen neşri, Fevzi Îsa tarafından 1989 tarihinde İskenderiye’de yapılmıştır.

Resâil ve makâmât Endelüsiyye[26] ise, öncekinin aldığı pek çok risâleyi de içine alması yanında, farklı bazı edebî mektuplara yer verdiği için üçüncü bölümdeki kültürel konuların aydınlatılmasında sıkça mürâcaat edilmiştir. Eserin bilinebilen neşri, Fevzi Îsa tarafından 1989 tarihinde İskenderiye’de yapılmıştır.

3. Tabakât ve Biyografi Eserleri

el-Humeydî, Muhammed b. Ebû Nasr (ö.488/1095): Aslen Kurtuba’lıdır. Bütün Endülüs ve Mağrib şehirlerini gezip görmüştür. Tezde kullanılan eseri, Cezvetü’l-muktebis fî zikri vülâti’l-Endelüs’tür.[27] Eserde tanıtılan kişilerin biyografileri yanında, yaşadıkları toplumun siyasî, sosyal ve edebî durumları hakkında da bilgiler mevcuttur. Kitaptaki fetih ve vâliler dönemine âit özet bilgilerden yararlanılmıştır.

Feth b. Hâkân el-Kaysî (ö.529/1135): Gırnata yakınlarında doğmuştur. Gırnata Valisi Ebû Yusuf Taşfîn b. Ali’nin yanında kâtiplik görevi yapmıştır. Endülüs’ün hemen her şehrini görmüş, hatta Endülüs’ün dışında da Murâbıtlar’ın idare merkezi Merakeş’e kadar gitmiş ve bir süre kaldıktan sonra orada öldürülmüştür. Eseri Kalâidü’l-ikyân’dır.[28] Muhtemelen 517 (1123-1124) tarihinde tamamlamıştır. Kendi devrinde yaşamış kişilerin biyografilerinin yer aldığı eser hükümdarlar ve emîrler, vezirler, kadılar, âlimler, edebiyatçılar ve şâirler olmak üzere dört ana kısma ayrılır. Tezin birinci bölümünde, Yusuf’un ilk zamanlarıyla ilgili olaylarda esere mürâcaat edilmiştir.

İbn Beşküvâl (ö.578/1183): Endülüslü tarihçi, fakih ve muhaddistir. Doğum ve ölüm yeri Kurtuba’dır. Beşküvâl ismi İspanyolca Pascual adının Araplar tarafından söylenmiş şeklidir. 534 (1139) tarihinde eserini tamamladığı ve tezde kullanılan eseri, es-Sıla fî târîhi eimmeti’l-Endelüs’tür.[29] Yazımı, 534 (1139) tarihinde tamamlanmıştır. İbnü’l-Faradî’nin el-Mevsûl fî târîhu ulemâi’l-Endelüs adlı kitabına yazılmış bir zeyil hüviyetinde ve 1541 kişinin biyografisini ihtiva etmektedir. Kitap, üçüncü bölümündeki âlimler ile ilgili konularda kullanılmıştır.

es-Sanhâcî el-Beydak (ö.M. XII. yy. sonu): hayatı hakkında kaynaklarda yeterli bilgi mevcut değildir. Tunus’ta yaşadığı, orada el-Mehdî b. Tûmert ile tanışarak onun mürîdlerine katıldığı ve hizmetine girdiği bilinmektedir. İbn Tûmert’in hayatı, yolu, yardımcıları ve davetinin hakikatı üzerine nakletmiş olduğu olaylara bizzat kendisi de katılmıştır.[30] Ahbâru’l-Mehdî b. Tûmert ve bidâyetü Devleti’l-Muvahhidîn adlı eserinde[31] dil, gramer ve üslup hataları ve mübalağa vardır. Murâbıtlar’ın sonlarından, Abdülmümin b. Ali devri sonuna kadarki olayları kapsar. Tezin Muvahhidler kısmı başlarında kullanılmıştır.

Dabbî, Ahmed b. Yahyâ (ö.599/1203): Endülüslü tarihçi ve hadis âlimidir. Buğyetü’l-mültemis fî târîhi ulemâi’l-Endelüs veya Buğyetü’l-mültemis fî târîhi ricâli ehli’l-Endelüs adlı[32] biyografik eseri, Humeydî’nin Cezvetü’l-Muktebis’ine dayanmaktadır. Dabbî buna 595 (1199) yılına kadar olan kişileri eklemiştir. Hicri altıncı asrın (miladi onikinci) sonlarına kadar Endülüslü hükümdarların, âlimlerin ve Endülüs’e dışarıdan gelip yerleşen kimselerin hal tercümelerini kapsar biyografik bir kitaptır. Tezin üçüncü bölümündeki konularda yararlanılmıştır.

İbnü’l-Ebbâr, Muhammed b. Abdullah (ö.658/1260): 1238 tarihinde Belensiye şehrinde doğmuştur. Tezde kullanılan ilk eseri, el-Hulletü’s-siyerâ’dır.[33] Fetihten yedinci (XIII.) asrın ortalarına kadarki Endülüs ve Mağrib tarihini kapsamaktadır. Endülüs’te müritler, kadılar, şâirler, vb.nin ayaklanmaları olaylarına ışık tutmaktadır. Müellif bu konulardaki bilgilerini İbn Sâhibüssala’nın Sevratü’l-Mürîdînadlı kayıp eserine dayandırmaktadır. Eserden Murâbıtlar döneminin özellikle Sarakusta’nın düşüşü gibi önemli konularında yararlanılmıştır.

Müellifin tezde yararlanılan ikinci eseri, et-Tekmile li Kitâbi’s-Sıla’dır.[34] İbn Beşküvâl’in Sıla’sının tekmilesi veya zeylidir. Eserde İbn Beşküvâl’in Sıla’sında bulunmayan ve İbnü’l-Ebbâr’a çağdaş olan önemli kişilerin biyografileri alfabetik olarak sıralanmıştır. Kitap, özellikle Muvahhidler dönemi olayları için önemlidir.

Yararlanılan üçüncü eseri ise, el-Mu’cem’dir.[35] Bunda, VI.Alfonso ile Murâbıtlar’ın ilişkileri konusunda bilgiler vardır. Müellifin bu üç biyografik eserinin önemi, kendisinden evvel yaşamış olanlar ile kendi çağdaşı olan ve önemli siyasî, kültürel olaylarda yeri bulunan âlimler, fakihler, edebiyatçı ve şâirlerin tanıtımlarını içermesindedir. Ayrıca, siyasî çevrelerce saklı tutulmaya çalışılan bazı toplumsal olaylara ve Murâbıtlar’a karşı yapılmış olan pekçok olaya da ışık tutması eserin değerini artıran hususlardır.

İbn Abdülmelik el-Merrâküşî (ö.703/1303): Merakeş’te doğmuş büyümüş, kısa bir Endülüs hayatından sonra tekrar memleketine dönmüş ve orada vefât etmiştir. Tezde yararlanılan eseri, Kitâbü’z-Zeyl ve’t-tekmile li kitâbeyi’l-Mevsûl ve’s-Sıla’dır.[36] Adından da anlaşıldığı gibi eser, İbnü’l-Faradî’nin Târîhu ulemâi’l-Endelüs adlı kitabı ile İbn Beşküvâl’in es-Sıla’sının zeyli olarak kaleme alınmıştır.[37] Kitap, hicri yedinci (XIII.yy.) asrın sonlarına kadar Endülüslü ve doğudan Batıdan Endülüs’e gelmiş olan önemli kişilerin hayatını aktaran alfabetik bir tarih ansiklopedisi niteliğindedir. Tezde, özellikle Murâbıtlar’ın Yusuf ile başlayan ilk dönemlerinden itibaren sıkça yararlanılmıştır.

İbn Hallikân (ö.681/1282): Erbil’li olan ve Dımaşk’ta kâdılkudâtlık görevinde bulunan tarihçi, meşhur eseri Vefeyâtü’l-A’yân’ı,[38] 1256-1273 yılları arasında Kahire’de yazmış ve daha sonra yaptığı ilâvelerle olaylar zincirini 1281 yılına kadar getirmiştir. Kitapta, İslam’ın başlangıcından itibaren 1281 yılına kadar yaşayan, herhangi bir alanda şöhrete kavuşmuş kadın ve erkek sekiz yüzden fazla kişinin biyografisi toplanmıştır. Şahısların alfabetik sıraya göre yer aldığı esere halîfeler dâhil edilmemiştir. Kişilerin sosyal hayatlarından, yaşadıkları dönem ve bölgelerin özelliklerinden, geleneklerinden de bahseder.[39]Tezin özellikle siyasî tarih, edebiyat, dil ve sosyal tarih konularında önemli kaynaklarından birisi olmuştur.

Lisânüddîn İbnü’l-Hatîb (ö.776/1374): Endülüs’te Lûşe (Loja) beldesinde doğmuştur. Gırnata’da tahsil hayatını tamamlamış ve aynı yerde I.Yusuf Ebû’l-Haccâc ve oğlu V.Muhammed el-Ganî zamanlarında Nasrîler’in ilk veziri olmuştur. İbnü’l-Hatîb’in siyasî aktivitesi bununla kalmamış, daha sonra Fas’ta Merînîler, Tilemsan’da Abdülvâdîler ve Tunus’ta Hafsîler’in; hatta Portekiz, Kastilya ve Aragon Hıristiyan krallıklarının siyasî gidişatlarında da etkili bir isim olduğu söylenmektedir.

Tez yazımında yararlanılan ilk eseri, el-İhâta fî ahbâri Gırnâta’dır.[40] Kitapta Gırnatalı yöneticilerin ve alimlerin yanında, Gırnata’ya dışarıdan gelip yerleşmiş olan önemli kimselerin de biyografileri alfabetik sırayla bulunmaktadır. Ayrıca, Gırnata’nın tarihi, coğrafyası ve topografyası konularında da bilgiler vermektedir.[41]

Yararlanılan ikinci eseri, A’mâlü’l-a’lâm’dır.[42] Kitap müellifin son telifi olup genel bir İslam Tarihi niteliğindedir. Üç kısımdan ibâret olan eserin birinci kısmı Endülüs’e kadarki İslam tarihini, ikinci kısmı fetihten müellifin çağına (VIII/XIV.asır) kadar olan genel Endülüs tarihini kapsamaktadır. Yazar bu kısma Kastilya, Aragon ve Portekiz gibi Hıristiyan krallıklarının tarihlerini de kısaca ilave etmiştir. Bu yönüyle kitap, “ilk İspanya Genel Tarihi” olma vasfına sahiptir. Kitabın üçüncü kısmı ise, Muvahhidler’in başlangıcına kadar olan ve doğuda Berka bölgesinden batıda Atlas Okyanusu’na kadar Mağrib tarihini ele almaktadır. Ana kaynaklarda bulunamayan bazı bilgiler için eserden yararlanılmıştır.

4. Ensâb Eserleri

İbn Hazm (ö.456/1064): 994 tarihinde Kurtuba’da doğan İbn Hazm, Endülüs’ün sayılı zengin ve idâreci âilelerinden birine mensuptu. Kendisi de bazı Emevî emîrler ile bazı yerel emîrlere vezirlik yaptı. Eserlerinde Emevî taraftarlığı ve Berberî alyhtarlığı hususlarına dikkat edilmelidir.[43] Teze kaynak olan Cemheretü Ensâbi’l-Arab,[44] çok kapsamlı bir ensâb (şecere) kitabıdır. Araplar’ın Adnân, Kahtân ve Huzâa kollarının soy kütüklerine kendi zamanına kadar, ayrıca tarihî, siyasî ve edebî bilgilere de yer verir. Tezde İbn Hazm’ın Endülüs karma kültürünü en iyi şekilde hazmederek âdetâ bu kültürün model şahsiyeti sayılmasıyla da ilgili şekilde, bir kültür tarihi kaynağı olarak yararlanılmıştır. Üçüncü bölümün son kısmındaki dil ve edebiyat alanındaki ilişkiler bahsinde geçmekte olan “Endülüs Acemiyyesi” adı verilen lisân ile ilgili bilgi edinmede yararlı olmuştur.

5. Coğrafya ve Seyahatnâmeler

Şerîf el-İdrîsî (ö.548/1154): Septe’de doğmuş, Palermo’da vefât etmiştir. Tahsilini Kurtuba’da yapmıştır. Coğrafya ve botanik alanında İslam dünyasında yetişen büyük bilginlerdendir. Eğitimini tamamladıktan sonra seyahatlere çıkmış, bu arada Sicilya adasına gitmiştir. Orada Kral II.Roger’in sarayındaki bilginler arasına katılmış ve itibar görmüştür. Kral Roger, İdrisî’nin başkanlığındaki coğrafyacı bilginlere gümüş bir yer küresi maketi yaptırdı. Bilginler bu maketin üzerindeki yer haritasında adı geçen yerleri tanıtan Arapça bir coğrafya kitabı yazdılar.[45] O eserin adı, Kitâbü nüzhetü’l-müştâk fî ihtirâkı’l-âfâk veya el-Kitâbü’r-Rucârî veya Kitâbü Ruger’dir.[46] Bir giriş kısmından sonra iklimlere göre batıdan doğuya doğru dünya ülkelerinden bahseder. Eser, o zamanın bilinen bütün dünya ülkelerinden bahsetmektedir. Afrika, Endülüs ve Avrupa hakkında verdiği bilgiler, kitaptaki haritalar çağına göre doğru ve tutarlıdır. Vasfü’l-Mağrib ve’l-Endelüs adlı kısmı tez için önemlidir. Çünkü, müellif Murâbıtlar ve Muvahhidler dönemlerinin çağdaşıdır. Özellikle dönemin ticaret yolları, ekonomik öneme sahip olan şehirleri ve ziraat-hayvancılık yapılan bölgeler gibi iktisadî konularda tatmin edici malumat içermektedir.

Yâkût el-Hamevî (ö.626/1229): 575 (1179) tarihinde Anadolu’da doğdu. Tezde yararlanılan coğrafya kitabı Mu’cemu’l-Buldân’dır.[47] Endülüs adının menşei yanında, özellikle Endülüs’ün tarım ürünleri ve bunların İspanyollar’a geçişi gibi kültürel konularda istifâda edilen bir eser olmuştur.

Himyerî, Muhammed b. Abdülmü’min (ö.727/1327): XIII. yüzyılın sonlarında Sebte’de doğdu. Gırnata’da yaşadı ve orada öldü. er-Ravdu’l-mi’târ fî haberi’l-aktâr adlı eseri,[48] İslam dünyasının genel coğrafya tarihini kapsamaktadır. Özellikle Mağrib ve Endülüs coğrafyası konularında önemli ve geniş malumat vardır. Yer isimleri alfabetik olarak sıralandığı için Endülüs şehirleri de eserin başından sonuna kadar dağınık halde işlenmiştir. Tezde, Endülüs adının menşeinden başlayarak, özellikle sosyal ve kültürel aktivitelere merkez olmuş önemli Endülüs şehirlerine âit bilgiye ihtiyaç duyulduğunda esere sıkça mürâcaat edilmiştir.

Hasan el-Vezzân (ö.957/1551): Gırnata’da doğmuş, çocukluğunda İspanyollar’ın Gırnata’yı ele geçirmeleri olayına şâhit olmuş ve âilesiyle birlikte Fas’a sürgün edilmiştir. Fas sultanının görevlisi olarak Afrika, Orta Doğu ve Avrupa’da pek çok yeri gezmiştir.[49] Afrika’nın tanıtımı anlamına gelen Vasfu İfrîkıye’dir.[50] F. Sezgin neşrine göre dokuz bölümden oluşan kitabın tezimizde kullandığımız kısmı ise, her yerine dağınık vaziyette serpiştirilen ve Murâbıtlar zamanında Merakeş’te meydana gelen bazı olaylara ışık tutan metinlerdir. Tâlî kaynak niteliğinde olduğu için ana kaynaklardan sonra ele alınmıştır.

B. HRİSTİYAN KAYNAKLARI

The Chronicle of Alfonso the Emperor (XII.yy.): nşr. ve çev. Eserin asıl adı, Chronica Adefonsi Imperatoris olup, İspanyolca anonim bir İspanyol kaynağıdır. On ikinci yüzyılda yazılmıştır ve 1126-1157 yılları arasında krallık yapan VII.Alfonso’nun döneminde meydana gelen iç-dış olayları konu alır.

Glen Edward Lipskey bu kroniği edisyon kritik yapmış, İngilizce’ye çevirmiş, konuları diğer kaynaklarla desteklemiş ve olgunlaştırmıştır. Kitabın başına dört bölüm koymuş, bunlarda konunun yazmaları, edisyon kritikleri, yazım tarzı ve Almeria Şiiri üzerinde durmuştur. Asıl kitap ise, üç bölümden oluşmaktadır. İç ve dış siyasi olayların yoğun olarak anlatıldığı Birinci ve İkinci Kitap, tez için önemli bilgileri ihtiva etmektedir.

“Las Cronicas Latinas de la Reconquista” (XII.yy.):[51] A. Huici Miranda, Endülüs-İspanya tarihi üzerine uzman ilk ve önemli araştırmacılardandır. Neşrettiği bu kitap, XII. yüzyılda kaleme alındığı bilinen ve Katalanca dilinde yazılmış, satırlar altına İspanyolca çevirisiyle basılmış şu iki kronikten meydana gelmektedir: 1) Empieza, “La Cronica de Alfonso el Emperador”, I-II:[52] Eser, 2 cilttir. İlkinde VII.Alfonso devri olaylarını Murâbıtlar’ın Taşfîn dönemine dek ele alınmakta, ikincisinde de, VII.Alfonso devri olaylarının diğer yarısına geçmektedir. 2) Monje Silence, “Chronicon del Monje Silense”:[53] Eser, İspanya tarihini Roma döneminden almakta, özellikle VI.Alfonso devrinden sonra siyasi olayları, Müslümanlar ile ilişkiler dâhil on ikinci yüzyıl sonuna kadar getirmektedir. Reconquista savaşları ve özellikle İspanyol devletleri tarihinin yazımında istifade edilmiştir.

Sir John Froissart (ö.1440’tan sonra): The Chronicles of England, France, Spain:[54] Froissart, bir Hıristiyan din adamıdır. İngiltere’de ve Fransa’da kralların yakın adamı olarak görev yapmıştır. Soylu bayanların ve önemli kişilerin tarihçisi olarak meşhur olmuş, bu yüzden yoksulluk ve acılarla dolu XIV. asır Avrupa’sını görememekle suçlanmaktadır. İngilizce olarak yazdığı kitabından, Kastilya ve Aragon Krallıkları tarihinin yazımında az da olsa yararlanılmıştır.

Francisco Moncada (XVII.yy.), The Catalan chronicle of Francisco de Moncada:[55] Aragonlu Moncada hanedanı üyesi olan müellif, İspanyolca yazdığı eserini 1620 tarihinde tamamlamıştır. Eserden geç dönem Aragon ve Kastilya devletleri tarihiyle ilgili kısımlarda az da olsa yararlanılmıştır.

“Primera Cronica General de Espana”:[56] Endülüs-İspanya tarihi üzerine sayılı araştırmacılardan biri olan Pidal (1869-1968) tarafından edisyon kritiği yapılan ve İspanyolca olan bu anonim eserden, Murâbıtlar’ın ilk döneminden itibaren Hıristiyan İspanyol devletleri tarihi ve İspanyollar’ın Endülüs Sarakusta emîrleri ile ilişkileri konularında yararlanılmıştır.[57]

C. ARAŞTIRMALAR

Henry J. Chaytor, History of Aragon and Catalonia, London 1933, (Çevrimiçi) http://libro.uca.edu, The Iberian Resources Online, Mart 2001: Hıristiyan kaynaklarına dayanılarak yazılmış olan eser, on sekiz bölümden oluşmaktadır. İberya Yarımadası tarihini Roma döneminden başlayarak on beşinci yüzyıl sonuna kadar getirmektedir. Tezin İspanyol krallıkları tarihi ile özellikle Reconquista savaşlarını ilgilendiren olaylarda istifade edilmiştir.

Francisco Codera, Decadencia y Desaparicion de los Almoravides en Espana, Zaragoza, Tip. de Comas Hermanos, 1899: Codera y Zaidin, Francisco (1836-1917), İspanyalı şarkiyatçıdır. Grekçe, Arapça, Lâtince ve İbranice bilen araştırmacı bir Arap Dili profesörüdür. Endülüs tarihi ve kültürü üzerine yazdığı eserlerinde Arapça kaynakları da kullanmıştır. Tarafsız ve önyargısız tutumuyla yeni bir ekolün öncüsü olmuştur. Tezde kullanılan eseri Decadencia, Murâbıtlar’ın Endülüs’teki Hâkimiyetinin zayıflaması ve yıkılışı üzerine yapılmış bir çalışmadır. Tezde istifade edilen diğer bir eseri de Estudios’tur.[58] Journal Asiatique’te yayımlanmış çeşitli makalelerin “Collection de Estudios Arabes” dizisinin VIII. Ve IX. Ciltleri olarak yapılmış toplu bir yayımdır.[59]

Bernard F. Reilly, The Kingdom of Leon-Castilla Under King Alfonso VI: 1065-1109, Princeton 1988, (Çevrimiçi) http://libro.uca.edu, The Iberian Resources Online, Mart 2001: Eser, on sekiz bölümden oluşmakta ve VI.Alfonso’nun yönetimde olduğu 1065-1109 yılları arası siyasi olayları, bu arada Müslümanlar ile gerçekleşen Reconquista savaşlarını Hıristiyan bakış açısıyla aydınlatmaktadır. Müellifin Queen Urraca adlı eseri,[60] VI.Alfonso’nun kızı üzerine yazılmış olduğu ve 1109-1126 yılları arası olaylarını konu aldığı için birincinin devamı mahiyetinde olup tezin ilgili yerlerinde iki kitap bir bütün olarak ele alınmış ve yararlanılmıştır.

Bu yazının orijinali Web Archive Wayback Machine tarafından endulus.net sitesinden 09.08.20 tarihli kaydından, Prof. Dr. Lütfi Şeyban’dan izin alınarak tekrar paylaşılmıştır. Yazının tekrar paylaşılmasına izin verdiği için Prof. Dr. Lütfi Şeyban’a teşekkürlerimizi sunarız. (Kaydı incelemek için buraya tıklayabilirsiniz.)

Kaynak

Joseph Aschbach, Târîhu’l-Endelüs fî Ahdi’l-Murâbıtîn ve’l-Muvahhidîn, çev. M. A.İnân, I-II, Kahire, Lecnetü’t-Te’lîf ve’t-Terceme, 1940.
Charles J. Bishko, “The Spanish and Portuguese Reconquest, 1095-1492”, A History of the Crusades, Ed. Harry W. Hazard, III, Univ. of Wisconsin Press, 1975, (Çevrimiçi) http://libro.uca.edu, The Iberian Resources Online, Mart 2001.
Robert I. Burns, Muslims, Christians, and Jews in The Crusader Kingdom of Valencia, I-II, Cambridge, Cambridge Univ. Press, 1967.
Thomas F. Glick, Islamic and Christian Spain in the Early Middle Ages: Comparative Perspectives on Social and Cultural Formation, Princeton, 1979, (Çevrimiçi) http://libro.uca.edu, The Iberian Resources Online, Mart 2001.
Muhammed A. İnân, Devletü’l-İslâm fi’l-Endelüs, I-VI, Kâhire, Mektebetü’l-Hâncî, 1997.
E. Levi-Provençal, el-İslâm fî’l-Mağrib ve’l-Endelüs, çev. A.Sâlim-S.Hilmî, Kahire, Dâru Nehdati Mısr, 1956.
Derek W. Lomax, The Reconquest of Spain, N.York, Longman, 1978.
A.Huici Miranda, Las Grandes Batallas de la Reconquista durante las Invasiones Africanas, Madrid, Institoto de Estudios Africanos, 1956: Eser, Zellâka savaşını anlatarak başlamakta ve Endülüs’te Muvahhidler’in hâkimiyeti sonlarına kadar devam etmektedir. Tezin siyasi olaylarında Hıristiyan bakış açısını yansıtması açısından oldukça yararlı olmuştur.
Joseph F. O’callaghan, A History of Medieval Spain, Ithaca, Cornell Univ. Press, 1975
W. Montgomory Watt, The Influence of Islam on Medieval Europe, Edinburgh, Edinburgh Univ. Press, 1972
[1] A. Muhtar Abbâdî, “et-Te’sîru’l-mütebâdil fî’r-rivâyeti’t-târîhiyye el-Arabiyye el-İsbâniyye”, Mecelletü’l-Ma’hedi’l-Mısrî, el-Kısmü’l-Arabî, XXIV, (Madrid) 1987-90, 31-46. Burada, tez konusuna doğrudan girmediği için Endülüs’ün fethinden Murâbıtlar dönemine kadarki Endülüs İslam kaynakları konusunda bilgi verilmeyecektir. Bu konuda bilgi için bkz. Hayât Bûalvân, “et-Târîh fî’l-Endelüs”, Târîhu’l-Arab ve’l-Âlem, XV, S. 127-130, Beyrut (1989), s. 40-54
[2] İbnü’l-Esîr, İzzeddîn Ebû’l-Hasan Alî eş-Şeybânî (ö.630/1233), el-Kâmil fî’t-târîh, C.I-XIII, Beyrut Dâru Sâdır, 1979-1982
[3] Mehmet Özdemir, “İbn Dihye el-Kelbî”, DİA, XIX, 415-416
[4] İbn Dihye Kelbî, Mecdüddin Ömer İbnü’l-Hasen Belensî Dânî (ö.633/1235), el-Mutrib fî eş’âri ehli’l-Mağrib, nşr. İbrahim Ebyârî vd., Kâhire, Matbaatü’l-Emîriyye, 1993
[5] İbn Ebû Usaybia, Muvaffaküddîn Ahmed İbnü’l-Kâsım (ö.668/1269), Uyûnu’l-enbâ’ fî tabakâti’l-etıbbâ’, nşr. Nizâr Rıza, Beyrut, Dâru Mektebeti’l-Hayât, (ty)
[6] Abdülkerim Özaydın, “Ebü’l-Fidâ”, DİA, X, 320
[7] Ebü’l-Fidâ’, İmâdüddin İsmail b. Ali (672-732/1273-1331), el-Muhtasar fî ahbâri’l-beşer, nşr. Mahmud Deyyûb, C.I-II, Beyrut, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997
[8] C.C. Torrey, “İbn Abdûn”, İA, C.V/2, 693-694
[9] İbn Abdûn, Muhammed b. Ahmed (ö.V/XIII yy.), Selâsü resâil Endelüsiyye fî âdâbi’l-hisbe ve’l-muhtesib, nşr. E. Levi-Provençal, Kâhire, Institut Français de Damas, 1955
[10] İbn Haldûn, Veliyyüddin Abdurrahman b. Muhammed (732-808/1332-1405), el-İber ve dîvânü’l-mübtede’i ve’l-haber fî târîhi’l-Arab ve’l-Berber ve men âserahüm min zevî’ş-şe’ni’l-ekber, C.I-VII, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1979
[11] İbn Sehl, Kâdî Ebû’l-Asbağ Îsa (ö.486/1093), Ahkâmü kadâi ehli’z-zimme fî’l-Endelüs, nşr. M.A.Hallâf, Kahire, el-Merkezü’l-Arabî li’Düvel li’l-A’lâm, 1980
[12] Muhammed A. Hallâf, Vesâik fî ahkâmi Kadâi ehli’z-zimme fi’l-Endelüs, nşr. Muhammed A. Hallâf, Temhîd’den, s. 14
[13] İbn Bessâm Şenterînî, Ebû’l-Hasan Ali (ö.542/1147), ez-Zahîra fî mehâsini ehli’l-Cezîre, C.I-IV, nşr. S. Mustafa Bedrî, Beyrut, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998
[14] İbn Sâhİbüssalât, Ebû Mervan Abdülmelik b. Muhammed (ö.605/1208), el-Mennü bi’l-imâme, nşr. Abdülhâdî Tâzî, Beyrut, Dâru’l-Garbi’l-İslami, 1987
[15] İ.Abdüllatif Denedeş, el-Endelüs fî nihâyeti’l-Murâbıtîn ve müstehilli’l-Muvahhidîn, Asru’t-Tawâifi’s-sânî (510-546/1116-1151), Beyrut, Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1988, s. 11-12
[16] Denedeş, a.g.e., s. 13
[17] İbnü’l-Kattân Merâküşî, Ebû Muhammed Hasan b. Ali (VII./XII.asır ortaları), Nuzumü’l-Cümân li tertîbi mâ selefe min ahbâri’z-zamân, nşr. Mahmûd Ali Mekkî, Beyrut, Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1990
[18] Merâküşî, Abdülvâhid b. Ali (ö.647/1249), el-Mu’cib fî telhîsi ahbâri’l-Mağrib, nşr. M. Sa’îd ‘Uryân, Kahire, Dâru’l-Beydâ’, 1963
[19] İbn İzârî, Ahmed b. Muhammed Merrâküşî (ö.695/1295), el-Beyânü’l-muğrib fî ahbâri’l-Endelüs ve’l-Mağrib, C.II-III, nşr. İhsan Abbas, Beyrut, Dâru’s-Sekâfe, 1983; C.IV, nşr. M. İbrahim Kettânî vd., Beyrut, Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1985
[20] İbn Ebû Zer’, Ebû’l-Hasan Ali (ö.741/1340), Enîsü’l-mutrib bi-ravdı’l-kırtâs fî ahbâri mülûki’l-Mağrib ve târîhi Medîneti Fâs, nşr. G. Johann Tornberg, Rabat, Dâru’l-Mansûr, 1973
[21] el-Hulelü’l-mevşiyye fî zikri’l-ahbâri’l-Merrâküşiyye (VIII./XIV. yy.), nşr. Süheyl Zekkâr-Abdülkâdir Zimâme, Rabat, Dâru’r-Reşâdi’l-Hadîse,1979
[22] Denedeş, s. 12-13; Mezkür eser şu anda Escurial Kütüphanesindedir, Escurial 1673, el-Gazîrî 415
[23] Abbâdî, s. 354-55; E. Levi-Provençal, “Makkarî”, İA, C.VII, 205-206
[24] Makkarî, Ebû’l-Abbas Ahmed b. Muhammed Tilemsânî (ö.1041/1631), Nefhu’t-tîb min gusni’l-Endelüsi’r-ratîb ve zikru vezîrihâ Lisâniddîn İbni’l-Hatîb, nşr. Yusuf M. Bukâî, Dâru’l-Fikr, C.I-V, Beyrut 1998
[25] Resâil Endelüsiyye, nşr. Fevzî Îsâ, İskenderiye, Menşe’etü’l-Maârif, 1989
[26] Resâil ve makâmât Endelüsiyye, nşr. Fevzî Îsâ, İskenderiye, Menşe’etü’l-Maârif, 1989
[27] Humeydî, Muhammed b. Ebû Nasr (ö.488/1095), Cezvetü’l-muktebis fî zikri vülâti’l-Endelüs, nşr. İdâretü İhyâi’t-Türâs, İstanbul, Mektebetü’l-İrşad, 1966
[28] Feth b. Hâkân el-Kaysî, Ebû Nasr (ö.535/1140): Kalâidü’l-ikyân ve mehâsinü’l-a’yân, Kâhire, Mektebetü’l-Menâr, 1354
[29] İbn Beşküvâl, Halef b. Abdülmelik (479/1101-578/1183), es-Sıla fî târîhi eimmeti’l-Endelüs, C.I-II, nşr. İdâretü İhyâi’t-Türâs, Kâhire, Dâru’l-Mısriyye, 1966
[30] Denedeş, s. 11
[31] Sinhâcî, Ebû Bekir b. Ali Beydak (ö.VI/XII.yy.sonu), Ahbâru’l-Mehdî b. Tûmert ve ibtidâü Devleti’l-Muvahhidîn, nşr. E. Levi-Provençal, Rabat, Dâru’l-Mansûr, 1971
[32] Dabbî, Ahmed b. Yahyâ (ö.599/1203), Buğyetü’l-mültemis fî târîhi ricâl ehli’l-Endelüs, nşr. İdâretü İhyâi’t-Türâs, Kahire, Dâru’l-Kâtibi’l-Arabî, 1967
[33] İbnü’l-Ebbâr, Muhammed b. Abdullah (595-658/1199-1260), el-Hulletü’s-siyerâ, nşr. Huseyn Mûnis, C.I-II, Kâhire, Dâru’l-Maârif, 1985
[34] İbnü’l-Ebbâr, Muhammed b. Abdullah (595-658/1199-1260), et-Tekmile li-kitâbi’s-sıla, nşr.İbrahim Ebyarî, Beyrut, Dâru’l-Kitabi’l-Lübnânî, 1990
[35] İbnü’l-Ebbâr, Muhammed b. Abdullah (595-658/1199-1260), el-Mu’cem fî ashâbi’l-Kâdî İmâm Ebî Ali Sadefî, Kahire, Dâru’l-Kâtibi’l-Arabî, 1967
[36] İbn Abdülmelik, Muhammed b. Muhammed Merrâküşî (ö.703/1303), Zeyl ve’t-Tekmile li kitâbeyi’l-mevsûl ve’s-sıla, nşr. M. İbn Şerife, C.II, Rabat, Matbûâtü Ekâdemiyyeti’l-Memleketi’l-Mağribiyye, 1984
[37] Cevat İzgi, “İbn Abdülmelik”, DİA, XIX, 280
[38] İbn Hallikân, Şemsüddin ahmed b. Muhammed (ö.681/1282), Vefeyâtü’l-a’yân ve enbâ’ü ebnâi’z-zamân mimmâ sebete bi’n-nakli evi’s-semâ’ ev esbetehü’l-‘ayân, nşr. İhsan Abbâs, C.VII, Beyrut, Dâru Sâdır, 1978
[39] Abdülkerim Özaydın, “İbn Hallikân”, DİA, XX, 17-19
[40] İbnü’l-Hatîb, Lisânüddin Muhammed b. Abdullah Gırnâtî (713-776/1313-1374), el-İhâta fî ahbâri Gırnâta, nşr. M. Abdullah İnân, C.I, Dâru’l-Mekşûf, I, Kâhire 1973, IV, Kahire 1977
[41] Abbâdî, s. 340-41
[42] İbnü’l-Hatîb, Lisânüddin Muhammed b. Abdullah Gırnâtî (713-776/1313-1374), A’mâlü’l-a’lâm fîmen bûyia kable’l-ihtilâm min mülûki’l-İslâm, nşr. E. Levi-Provençal, Beyrut, Dâru’l-Mekşûf, 1956
[43] Geniş bilgi için bkz. H. Yunus Apaydın, “İbn Hazm”, DİA, XX, 39-40, 50
[44] İbn Hazm, Ali b. Ahmed Kurtubî (ö.456/1064), Cemheratü ensâbi’l-Arab, nşr. E. Levi-Provençal, Beyrut, Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983
[45] Ramazan Şeşen, “İdrîsî, Şerîf”, DİA, C.XXI, 493; Denedeş, s. 15
[46] Şerîf İdrîsî, Muhammed b. Abdullah Hammûdî (493/1100-548/1154), Nüzhetü’l-müştâk fî İhtirâkı’l-âfâk, C.I, Beyrut, Âlemü’l-Kütüb, 1989
[47] Yâkut Hamevî, Ebû Abdullah b. Abdullah (ö.626/1229), Kitâbu Mu’cemi’l-büldân, nşr. F. Wüstenfeld-F.Sezgin, C.III, Mısır, IGAIW, 1994
[48] Himyerî, Muhammed b. Abdülmü’min (ö.727/1327), Ravdu’l-mi’târ fî haberi’l-aktâr, nşr. İhsan Abbâs, Beyrut, Mektebetü Lübnan, 1984
[49] Mustafa L. Bilge, “Hasan el-Vezzân”, DİA, XVI, 358-360
[50] Hasan Vezzân, İbn Muhammed Gırnâtî Fâsî (Afrikalı Leo, 888-957/1483-1550), Vasfu İfrîkıye, nşr. M. Haccî-M. Ahdar, C.I-II, Beyrut, Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1983
[51] “Las Cronicas Latinas de la Reconquista” (XII.yy.), nşr. ve çev. A. Huici Miranda, Estudios Practicos de Latin Medioeval, II, Valencia, Tipografico Hijos de F. Vives Mora, 1913
[52] Empieza, “La Cronica de Alfonso el Emperador”, 1-2, “Las Cronicas Latinas de Reconquista”, ed. A. Huici Miranda, Estudios Practicos de Latin Medioeval, II, Valencia, Establecimiento Tipografico Hijos de F. Vives Mora, 1913, II, 170-439
[53] Monje Silense, “Cronicon del Monje Silense”, “Las Cronicas Latinas de Reconquista”, ed. A. Huici Miranda, Estudios Practicos de Latin Medioeval, II, Valencia, Establecimiento Tipografico Hijos de F. Vives Mora, 1913, II, 5-169
[54] Sir John Froissart (ö.1440’tan sonra), The Chronicles of England, France, Spain, ed. Ernest Rhys, N.York, E. P. Dutton and Co., 1906
[55] Francisco Moncada (XVII.yy.), The Catalan chronicle of Francisco de Moncada, ed. John M. Sharp, çev. Frances Hernandez, Texas, Texas Western Press, 1975
[56] “Primera Cronica General de Espana”, nşr. R. Menendez Pidal, Espana Musulmana, II, Madrid, Espasa Calpe, 1955
[57] İspanyol Kaynakları ile ilgili geniş literatür bilgisi ve kritikler için bkz. Epalza Mikel de, “Las Cronicas Mozarabes”, Cronicas Medievales, Historia, XVI, Manzo 1991; Muhsin Cemaleddin, “Mâ esheme bihî’l-Müsteşrikûne’l-İsbân fî’d-dirâsâti’l-Endelüsiyye el-İslâmiyye”, el-Mevrid, IX, S. 4, Bağdad (1980), s. 433-447
[58] Estudios Criticos de Historia Arabe-Espanola, Saragossa-Madrid, Biblioteca Islamica, 1903/1917
[59] Mehmet Özdemir, “Codera y Zaidin, Francisco”, DİA, C.VIII, 49-50
[60] The Kingdom of Leon-Castilla under Queen Urraca 1109-1126, Princeton Univ. Press, Princeton 1982, (Çevrimiçi) http://libro.uca.edu, The Iberian Resources Online, Mart 2001