Çoyr Yazıtı (Çöyr yada Çoyren Yazıtı), Türk dilinin tarihlendirilmiş en eski yazıtıdır. Orhun Yazıtları‘ı gibi mezar taşı olarak dikilmiştir. Moğolistan’ın Dundgovi eyaletinin Çoyr bölgesinde bulunan yazıt Ulanbatur Tarih Müzesi’nde korunmaktadır. Türk tarihi açısından en eski yazıt olması bakımından önemli bir yere sahiptir.
İçerik Haritası
Çoyr Yazıtı Tarihçesi
Çoyr Yazıtı Kül Tigin, Bilge Kağan ve Tonyukuk yazıtları (Orhun Yazıtları) gibi mezar taşı olarak dikilmiştir. Çoyr Yazıtı, Orhun Yazıtlarından ortalama 40 sene önce yazılmaya başlanmış olup, Türk tarihinin (tarihlendirilmiş) en eski yazıtı olma ünvanına sahiptir. Her ne kadar daha eski tarihli olsa da, Orhun Yazıtları, Türk dilinin ve tarihinin (tarihlendirilmiş) en eski belgesi kabul edilir. Bunun nedeni başka yazıtlarda da olduğu gibi (Göktürk Alfabesi ile yazılmış, örnek: Köl İç Çor Yazıtı, Ongin Yazıtı) Çoyr Yazıtı‘nda tahribat ve işlenmiş yazılarda silintinin çok olması ve metinlerin anlaşılabilecek uzunlukta olmamasıdır. (tarihi bir olaya işaret etmemesi, etse bile aydınlatmaması) Çoyr Yazıtı, Göktürk Alfabesi ile yazılmış yazıtlar arasında en eski tarihli olanıdır. [1]
- Çoyren Yazıtı (688-692)
- Köl İçi Çor Yazıtı (719-723),
- Altun Tamgan Tarkan Yazıtı (724)
- Tonyukuk Yazıtı (720-725 veya 732’den sonra)
- Kül Tigin Yazıtı (732)
- Ongin Yazıtı (732-735)
- Bilge Kağan Yazıtı (735)
Çoyr Yazıtı’nın Bulunuşu
Çoyr Yazıtı, Moğolistan’ın Damagovi köyü’nün Çöyr demiryolu istasyonundan 15 kilometre kuzey-doğu yönünde, Urga-Kalgan yolunun doğusunda, Sansar-Ula dağının güney eteklerinde kurgan yerinde 1928′den önce Jamtsarano Tseeveen ve Sensüren tarafından bulunmuştur. Yazıt 1929 yılında bulunduğu konumdan alınarak Moğolistan’ın başkenti Ulan Batur’a getirilmiş, Moğolistan Halk Cumhuriyeti Merkezî Devlet Müzesi’nde korunmaya alınmıştır. 1995‘den beridir ise Ulan Batur’da bulunan Moğolistan Milli Tarih Müzesi’nde bulunmaktadır. [2]
Çoyr Yazıtı’nın Sahipleri
Çoyr Yazıtı, Tun Bilge Kutluk ve Tun Yeğen Erkin tarafından yazılmıştır. İkisi de “Tun” ön adını taşır, bu ön ad ilk olarak Ötüken Uygur kağanlığı döneminde karşımıza çıkar. Kağan ve Kağan’ın aile üyeleri “Kül” ön adını taşırken, “Tun” ön adını bulunduranlar olan vezirlik makamında bulunurdu. “Tun” ön adını kullananlar, Kağan ile 1. derece akraba olan insanlar olabilirler çünkü, Ötüken Uygur kağanlığı döneminde gördüğümüz üzere “Tun” ön adını kullananlar, iktidarı ele geçirme hakkını kendilerinde görebilen şahsiyetlerdi. [2]
Çoyr Yazıtı’nın Durumu
Çoyr Yazıtı‘nda geçen ve eksik (silinmiş) “(..?) yılının üçüncü ayının yedinci günü”, Tun Bilge Kutluk ve Tun Yeğen Erkin adlı kişilerin ölüm tarihini vermekteydi. Bu ay-yıl bildirilen silik kısım 12 Hayvanlı Türk Takvimine göre belki yıl bildirmiş olabilir. Çoyr Yazıtı 135 х 43 cm ebatlarında, kalınlığı 46 cm olan insan figürlü bir Taşbaba’nın gövdesine kazınmış 6 satırdan oluşur. Göğüsten aşağıya doğru inildikçe, satırlar ovalleştiği ve satırlar iç içe girdiği için satırların başını ve sonunu tespit etmek güçleşmektedir. [2][3]
Çoyr Yazıtı İçeriği
| Satırlar | Göktürk Türkçesi ile | Günümüz Türkçesi ile |
| 1 | Tun Jegen Erkin | (Ben) Tun Yeğen Erkin, |
| 2 | Tun Bilge Qutluγ | (Ben) Tun Bilge Kutluk, |
| 3 | Elteriš qaγanqa [qoñ] yïl üčünč ay jeti qa | İlteriş Kağan için Koyun yılının üçüncü ayının yedisinde, |
| 4 | Adïrïlïmïz tatanïz ta | Ayrıldık mı? |
| 5 | Toqïdïm bitidim ïraq-ču yoγlaqïŋ | Ben bu matemli sözleri yazdım |
| 6 | Ögüni sebini barïŋ | Üzülecek ve sevinecek insanlar vardı |
Çoyr Yazıtı keşfedildiği günden beri farklı anlamlara sahip metin tercümeleri yapılmıştır. Bazı metinlerin anlamsız olması, kelimelerin yanlış tespit edilmiş olmasından kaynaklanmış olabilir. Kimi Türkologlar satırları soldan sağa doğru, yani insanın sağ omuzundan sol omuzuna doğru yerleştirmiş, kimisi ise tam aksi sağdan sola istikameti takip etmiştir. Bunlar arasında, S.G. Klaştornıy, K. Suzuki, İgor Kormuşin, F.S. Barutçu-Özönder gibilerinin yanı sıra S.Ye. Malov ile H.N. Orkun gibi çok saygıdeğer Göktürk Alfabe uzmanları tarafından incelenmiştir. [3][4][5]
| Satırlar | S.G. Klaştornıy metni şöyle sunmuştur: | |
| 1 | …(i)l(i)g (y)ty s(ä)b(i)n b(a)r(y)ŋ | …sahip (beni) gönderdi: «Sevin ve git!»> (dedi) Elteriş Kağan’dan… |
| 2 | ält(ä)r(i)s q(a)g(anga | Elteriş Kağan’dan… |
| 3 | tun b(i)lgä | (siz) Tun-bilge siz, |
| 4 | tunj(ä)g(ä)n (i)rkin | Tun-yegen-irkin |
| 5 | j(ä)li ya (aqu?) (a)d(i)r(i), Im(a) t(u)t(u)m(u)z da | siz, yedi akraba (ağabey?) ayrılmamaya bakınız ise! |
| 6 | t(o)n[uquq]… [1]dim yrq (u)c(um (?) | Ben, Ton [yukuk], (devleti?) düzene soktum (yarattım) Kehanet unna (<henim> tahminim uğruna? <benim> tavsiyelerim için?) evler ve alulan |
| Satırlar | O.F Sertkaya metni şöyle sunmuştur: | |
| 1 | tulku b)(i)d[d]im ırk (a)çu (u)yg(ı)l b(a)ga b(a)na | Taş baba üzerine yazdırdım Fal açarak söyle bana! |
| 2 | (a)d(i)r(i)lm(a)z t(a)t b(a)ran | Birbirinden aynımayan yabancı [düşman] oduğu zaman |
| 3 | tunj(i)g(e)n (i)rkin | Tun Yigen İrkin |
| 4 | tun b(i)lgă şad | Tun Bilge Şad |
| 5 | iltir(i)ş kag(a)nqa (i)ç(i)k(i)g üçünç (a)y y(i)l ku | İltiris Kagan’a tabi olan (?). Üçünç(ü) ay(ın) yed(inci günün)de |
| 6 | og(ı)m s(e)bi)nı b(a)r(i)g(i)z | sevinerek gidiniz |
| Satırlar | F.S Barutçu/Özönder metni şöyle sunmuştur: | |
| 1 | [sol] (e)li(ü)r(i) q(u)y(u)ngA ç(krj) (w)ç [sol dış] wg(ü)nŞ s(a)b(i)nl b(a)r(i)n slt üç(ü)nç (a)y y(i)tLqA [sağ] (a)d(ı)r(ı)ldm(ı)z (a)t t(a)b(a)rda | İl Teriş Kagana täbi olun, ögünerek sevinerek hayat sürün. Üçüncü ay(ın) yedisinde ayrıldık at(tan) tavardan (= mal-mulkten). |
| 2 | tun b(i)lgä | Tun bilgä |
| 3 | tuny(ä)g(ä)n (ä)ran | Tun Yägän Arkin. |
| 4 | toluk b(i)t(i)d(i)mırk (a)çu (a)yg(ı)l b(a)na | Toluk yazdım. Baht açıklığı dile bana |
| Satırlar | K. Suzuki metni şöyle sunmuştur: | |
| 1 | (e)lt(ä)ris q(a)y(a)nqa | For Eltäris Qayan |
| 2 | tun y(a)g(a)n (ı)rkın | I (myself) Tun Yagan Irkin |
| 3 | tolku (e)l (e)td(i)m ir: q(a)č(a)n (a)yg(i)l b(a)na | organized all over (our) nation. Sing a song (of praise) at any time for me! |
| 4 | ög(ü)ni s(ä)v(i)ni b(a(r(i)ŋ | Praising and pleasing oneself, You (Tur Yägän Irkin) go rising to heavens! |
| 5 | tun b(l)lga… Ucunc (a)y y(e)n-qa | Tun Bilga…. on the 3rd month 7, |
| 6 | (a)d(i)r(i)lm(a)z t(a)t b(a)rdi | The faithfool alien (who does not betray you) had gene (as a sacrifice for you to the other world) |
İgor Kormuşin, Çoyr Yazıtı‘nın yukarıda ki çeviriler ve farklı şekillerde çözümlenişi üzerine kendi çevirisini;
Orijinal Metin
(1) iltäris qaġanqa … [yї]l üčinč ay yätiqa
(1r) adїrїlїmїz tat bardї
(2) ton bilgä [sad] …
(3) ton jägän ärkin
(4) biti[t]dim їrqcu ayġїl qaŋ
(4r) ögänis bän özüŋiz
Çeviri
(1) İlteriş Kağan ile …. filan yılının üçüncü ayının yedinci [gününde]
(1r) (ebedi olarak) ayrılmamız (gerçekleşti) . [Fakat] düşman geri çekildi.
(2) [Bu biziz:] Ton Bilge[-şad] …
Şeklinde yapmıştır. [4][5]
Kaynak
- [1] ATA, A. (2011) ORHUN TÜRKÇESİ. Anadolu Üniversitesi
- [2] ÖZÖNDER, S. B. (2006). ÇÖYR YAZITI. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Ankara Üniversitesi
- [3] AYDIN, E. (2019). ESKİ TÜRK YAZITLARINDA YAKARIŞ VE ESENLİK DİLEME İFADELERİ. Dil Araştırmaları,
- [4] KORMUŞİN, İ. (2011) ÇOYR RUNİK KİTABESİNİN YENİ OKUMA YORUMLAMASI HAKKINDA. Uquz Türk
- [5] TURK BITIG – bitig.kz, Language Committee of Ministry of Culture and Information of RK
