12 Hayvanlı Türk Takvimi, Türkler tarafından zamanı belirlemek için geliştirilmiş 12 hayvandan oluşan bir takvimdir. 12 Hayvanlı Türk Takvimi, toplam 12 yıldan oluşur ve her yıla bir hayvan ismi verilmiştir. Bu takvim, Türk Tarihi açısından önemli bir yere sahiptir. Takvimde Türk ve Çin medeniyetlerinin ortak kültürü buluşmuş ve medeniyetler arası etkileşim ile geniş bir coğrafyaya yayılmıştır.

İçerik Haritası

12 Hayvanlı Türk Takvimi

Takvimler, tarih boyunca insanlar tarafından zamanın hesaplanmasında kullanmak için geliştirilmiştir. Örneğin Güneş takvim(ler)i, Dünya’nın Güneş etrafında ki bir tam dönüşünü, Ay takvim(ler)i ise Ay’ın Dünya etrafında dönmesini esas almıştır. 12 Hayvanlı Türk Takvimi‘nin diğer takvimlerden ayıran özelliğinin, sadece bir yılı konu almamasıdır. Bu takvimde her 12 hayvan yılı 12 yılı temsil eder, her bir yıl Güneş takvimini temel almıştır ve 365 gün, 5 saat, 48 dakika, 45 saniyedir.

Doğu’da Çinlilere ait olduğu düşünülür ancak Türk bilim adamları ve batılı bilim adamlarına göre Türklere aittir. Sinolog ve Çinbilimci Édouard Chavannes’in “Le Cycle Turc Des Douze Animaux” eserine göre bu takvim Türklere ait olup Çinliler, Türklerden alıp kullanmaya başlamıştır. [1] İslam kaynaklarında “Tarih-i Türkî”, “Tarih-i Türkistan”, “Tarih-i Hıta” gibi adlarla da anılmaktadır. 12 Hayvanlı Türk Takvimi, Türkler tarafından; Orhun Yazıtları, Tuna-Bulgar yazıtları gibi pek çok kaynakta kullanıldığı belgelenmiştir. [2]

Orhun Yazıtlarında 12 Hayvanlı Türk Takvimi
Bilge Kağan Yazıtı	Bunça kazganıp kañım kagan ıt yıl onunç ay altı otuzka uça bardı. Lagzin yıl bişinç ay yiti otuzka yog ertürtüm. (Bu kadar çok kazanıp babam hakan Köpek yılının onuncu ayının yirmi altısında vefat etti. Domuz yılının beşinci ayının yirmi yedisinde cenaze törenini tamamladım.) (Tekin 1988: 54‐55) (Güneydoğu tarafı)
Kül Tigin Yazıtı	Kül Tigin koon yılka yiti yegirmike uçdı. Tokuzunç ay yeti otuzka yog ertürtümiz. Barkin bedizin bitig taşin biçin yılka yitinç ay yiti otuzka koop alkdımız. (Kül Tigin Koyun yılında on yedinci günde öldü. Dokuzuncu ayın yirmi yedisinde yas törenini tamamladık. Türbesini, resimlerini‐heykellerini, kitabe taşını Maymun yılında yedinci ayın yirmi yedisinde hep bitirdik.) (Tekin 1988: 24‐25) (Kuzeydoğu tarafı)

Takvimde, diğer medeniyetlerin kullandığı hayvan isimleri neredeyse aynıdır. Türklerde sırasıyla, “Fare, sığır, pars, tavşan, balın, yılan (ejderha), at, koyun, maymun, tavuk, köpek (it) ve domuz” olarak kullanmıştır. Kore, Çin, Japon, Vietnam gibi medeniyetler bu hayvanların dişi/erkek, yavrusunun yada benzer bir hayvanın ismini kullanmıştır.

Takvim Sibirya’dan, Doğu Avrupa’ya kadar geniş bir coğrafyaya yayılmış ve kullanılmıştır. Örneğin Doğu Avrupa’da Tuna Bulgarları’nın “Hanlar listesi” içinde her hükümdarın tahta çıkışını belirten iki kelime Tuna Bulgarcası ile yazılmış olup birisi 12 Hayvanlı Türk Takvimi yıllarından biri olan hayvan ismi, diğeri ise ay belirtir.

Kaşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti’t-Türk’te, takvimin çıkışı ile ilgili kaydettiği efsaneyi Doğu Türkistan’daki ilim adamlarının tespit ettiği bir Uygur rivayetinden alır. Efsaneye göre Türk Hakan’ı, idaresinde bir kaç sene önce gerçekleşen bir savaşta yaşanan olayların bilgisini ister. Hakan’ın danıştığı adamların savaşın tarih konusunda yanılır, Hakan, daha sonra geleceklerinde tarihler konusuna yanılacağını düşünür. Göğün 12 burcunu esas alarak her yıla bir isim verilmesini ister.

Daha sonra çıkılan sürek avında Hakan, hayvanların İlisu’ya sürülmesini ve sıkıştırılmasını emreder. Hayvanlar ise sudan karşı sahile çıkmaya çalışır, ilk karşıya çıkan hayvan fare (sıçan) olmuş. Böylece 12 Hayvanlı Türk Takvimi’nin ilk yılı “fare (sıçan)” olmuş. Daha sonra sırasıyla sığır, pars, tavşan, balık, ejderha, at, koyun, maymun, tavuk, köpek ve domuz çıkmıştır. 5. yıl olan ejderha (Lu) eski Türk kavimlerinde timsah (nek), balık yada kertenkele olarak geçmektedir.[1][2][3]

Yıllar boyunca Bozkır içinde doğa ve hayvanla iç içe yaşamış olan Türkler, yaptıkları eserler üzerinde çoğu zaman hayvan ve doğa motiflerini kullanmıştır. Erzurum Emir Saltuk Kümbeti, Kayseri Karatay Han, Sivas Gök Medrese ve Niğde Sungurbey Camii gibi yapılarda da 12 Hayvanlı Türk Takvimi ile ilişkilendirilmiş motifler mevcuttur.[3]

emirsaltukejder — Emir Saltuk Kümbeti, birbirine düğümlenmiş ejder kabartması. [3]

emirsaltukkartal — Emir Saltuk Kümbeti, kartal kabartması. [3]

emirsaltukboga — Emir Saltuk Kümbeti, boynuzları arasında insan kafası olan boğa (sığır) kabartması. [3]

12 Hayvanlı Türk Takvimi, Türklerin tarih boyunca kullandığı en eski takvimdir. Beşinci yılın ejder olmasından ötürü Bazin’e ejderin Çin’in efsanevi yaratığı olduğuna göre takvim, Çin kökenlidir (2011). Wolfram Eberhard’a göre Hunların başkentinin “Ejder Şehri” olarak anılması ve o dönemde bir kültür olmasından ötürü takvimin Türkler tarafından geliştirildiğini ve ilk Türklerin kullanmaya başladığını söyler. [3]

12 Hayvanlı Türk Takvimi Özellikleri

12 Hayvanlı Türk Takvimi’nde Dünya’nın yaşı 3.600.000 yıldır.
Bu süre 360 vendir, 1 ven ise 10.000 yıldır.
12 yıl bir devirdir (müçel..).
1 yıl 365 gün, 5 küsür saatir,
1 yıl 12 ay, 1 ay 4 hafta ve 30 gündür.
Günlerin adı yoktur ve günün başlangıcı sabah değil gece yarısıdır.
12 Hayvanlı Türk Takvimi, yılın ilk günü Nevruz (Mart) ayının 22’sidir.
Her 12 yıllık döneme farklı Türk boylarınının lehçelerinde “müçel, müçe, müçöl, müşel” gibi isimler verilmiştir.
Türk boylarında yaş hesaplamaları “müçel” sistemi ile yapılır. Kırgızların verdiği bilgilerde anne karnında geçen 9 ay, 1 yıl olarak sayılır ve çocuğun ilk müçeli 13 yaş olur.
Türkmenlere göre yıllara hayvan isimlerinin verilmesi, Türklerin bozkır ortamında yaşaması ve avcılık, hayvancılık ile uğraşmasından kaynaklanır.
12 Hayvanlı Türk Takvimi yıllara verilen hayvan isimlerine dair ile pek çok Türk boyunda farklı efsaneler ve rivayetler dolaşır.
Türkler, yıllara verilen hayvan isimlerinden, o yıl yaşanacak şeylere işaret olduğunu düşünür.
Bazı yıllar zor yada uğursuz, bazı yıllar bahtlı ve uğurlu olarak anılır.
Takvimin yıllarının, insan karakteristiğini belirlediğine inanılır.
Karakteristik özelliklerin belirlenmesinden önce Anasır-ı Erbaa üzerinde durulur. [1][2][3][4]

12 Hayvanlı Türk Takvimini Kullanan Medeniyetler

12 Hayvanlı Türk Takvimi çok geniş bir coğrafyaya yayılmıştır. Bu takvimi kullanan bazı medeniyetler şunlardır: [2]

Göktürkler
Çinliler
Japonlar
Uygurlar
Koreliler
Moğollar
Vietnamlılar
Hakaslar
Kırgızlar
Kazaklar
Karaçaylılar
Malkarlılar
Nogaylar
Mançular
Çerkesler
Abazalar
Gürcüler
Karaimler
İlhanlılar
Karahanlılar
Altınordulılar
Tuna Bulgarları
Nesturî Hristiyan Türkler
İran Coğrafyası
Altay-Sibirya halkları
Kafkasya ve Kafkas ötesi halklar

12 Hayvan Türk Takvimi Hayvanları

12 Hayvanlı Türk Takvimi bazı toplumlarda doğulan yıla göre o yılın karakteristik özelliklerini de beraberinde getirdiğine inanılır. Kaşgarlı Mahmud’un, Dîvânu Lugâti’t-Türk’te takvimi anlatırken ‘‘ud yılında, sığırlar birbiri ile dövüştüğünden savaşlar çok olur, yiyeceğin çok olduğu tavuk yılında ise tavuk yemi ararken çöpleri karıştırır talan eder, bunun sonucunda ise o yıl halk arasında kargaşa yaşanır. Timsah (Balık yılı olarakta geçer) ise suda yaşayan bir hayvan olduğu için bu yıl bolluk olur. Bu nedenle Türkler her yıl bir şey yaşanacağına inanırmış.’’ gibi ibareler kullanmıştır. 12 Hayvanlı Türk Takvimi’nde yılların anlamlarına bakınca zıt anlamlarla ilişkilendirilen uğurlu ve uğursuz yıllar olacağına inanılmıştır. [1][3]

Sıçan: Kışları soğuktur ve uzun geçer. Yağışın fazlalığı verimi arttırır. Sıçanlar hasadı talan ettiğinden halk arasında kargaşa çıkar.
Sığır: Kışlar soğuk geçe, insan ve hayvanlarda hastalık ve ölüm fazladır. Sığırlar birbiri ile vuruştuğu için “sığır” yılında savaşlarla geçer. Halk arasında kargaşa çıkar.
Pars: Yazlar sıcak ve uzundur kış ise kısa süreyle geçer. Depremler artar, yiyecek stoğu azalır. Ülkeler arasında savaş, halk arasında kavgalar çıkar.
Tavşan: Mevsimler düzenli olduğu için yağmurlar düzenli yağar ve hasat boldur. Halk sakin ve adalet içinde yaşar.
Balık: Yağmurun fazla yağmasından bolluk ve bereket içinde geçen bir yıl olur. Halk arasında fitne çıkar.
Yılan: Yıl kurak geçer, halk arasında hile ve fitne artar. Kış soğuk geçer.
At: 4 ayaklı hayvanlarda ölüm ve hastalık artar. Halk arasında kargaşa çıkar.
Koyun: Kış ılık geçer, yağmur çok yağar, hasat boldur. Halk içinde ki hile, fesat ve kavgalar sona erer.
Maymun: Kış kısa ama çok sert geçer. Hayvanlarda özellikle at ve develerde hastalık çoğalır. Hasatlar afetler sonucu talan olur. Halk arasında hırsızlık artar.
Tavuk: Kış uzun sürer, hasat bol olur. Tavuklar taneleri ararken yiyecekleri karıştırdığı için, halk arasında karışıklık olur. Doğal afetler artar.
Köpek: Kış soğuktur. İnsanlar ve hayvanlarda hastalık, ölüm çoğalır. Halk arasında huzursuzluklar çıkar.
Domuz: Kışları kar bol olur. Hırsızlık çoğalır, ölümler ve hastalıklar artar.

Farklı Boylarda Hayvan İsimleri

12 Hayvanlı Türk Takvimi, farklı Türk Boyları tarafından kullanılan hayvan isimleri şu şekildedir. [4]

Yıllar	Anlamları	Türkmenlerde	Kazaklarda	Kırgızlarda	Moğol ve Tatarlarda	Tacik ve Farslarda
1	Sıçan	Sıçan	Tışqan	Çıçkan	Sıçkan-il	Muş
2	Sığır	Sıgır	Sıyır	Uy	Ud-il	Bakar
3	Pars	Bars	Barıs	Bars	Bars-il	Feleng
4	Tavşan	Tovşan	Qoyan	Koyon	Tışkan-il	Harguvş
5	Balık	Luv	Uluw	Uluu	Luy-il	Nähäng
6	Ejderha	Yılan	Jılan	Cılan	İlan-il	Mar
7	At	Yılkı	Jılkı	Cılkı	Yunt-il	Esb
8	Koyun	Goyun	Qoy	Koy	Quy-il	Qüsbänd
9	Maymun	Bicin	Mäşin	Meçin	Piçin-il	Hämdüne
10	Tavuk	Takık	Tawıq	Took	Tahagu-il	Murg
11	Köpek	İt	İyt	İt	İt-il	Säg
12	Domuz	Doñuz	Doñız	Doñuz	Tunguz-il	Hınzir

Orhun (Göktürk) ve Uygur Yazıtlarında Hayvan İsimleri

12 Hayvanlı Türk Takvimi bazı eski Türk Yazıtlarında geçmektedir. Bu yazıtlardan bazıları Kül Tigin, Bilge Kağan, Ongin, Şine-Usu gibidir.*[2]

Yıllar	Anlamları	Yazıtlar*
1	Sıçan	Küsgü
2	Sığır	–
3	Pars	Bars
4	Tavşan	Tabışgan
5	(Ejder)	Ulu
6	Yılan	Yılan
7	At	Yılkı
8	Koyun	Kony
9	Maymun	Biçin
10	Tavuk	Takıgu
11	Köpek	İt
12	Domuz	Lagzın