Tengri
Tengri eski türkçede Tanrı demektir. Eski Türkler ve Moğollarda, Gök Tanrı denilmekteydi (Kısaca Müslümanların, Tanrıya “Allah” demesi gibi)
Kaşgarlı Mahmud’un eseri Divân-ı Lügati’t-Türk‘te Tengri’nin üç anlamı vardır;
- Tanrı
- Gök/Sema
- Büyük bir dağ, büyük bir ağaç gibi göze ulu görünen her şey
Orhun Yazıtlarında yazılışı “𐱅𐰭𐰼𐰃” şeklindedir.
Orta Asya’da yaşayan Türkler için Gök Tanrı kutsaldı, biricikti. Tengri tektir, bilinen bilinmeyen her şeyin yaratıcıdır. Canlılara yaşam verir, ölüm tamamen onun iradesindedir. Savaşlar onun iradesiyle kazanılır.
Tengri bütün Türk şive ve lehçelerinde benzer kelimelerde kullanılmıştır. Yakut dilinde Tangara; Kuman dilinde Tengre; Karaim dilinde Tangrı; Çuvaşçada Tura; Hakasçada Tigir; Tuvacada Deer; Kırgızca ve Kazakçada Tengri; Tatar dilinde Tengre; Karaçay-Malkar dilinde Teyri; Azerbaycan Türkçesinde Tarı/Tanrı; Türkiye Türkçesinde Tanrı olarak kullanılması bile bu kelimelerin ifade ettiği kavramın Türk halkları arasındaki ortak kullanımının işaretidir.
Kayra Han
Kayra Han, Gök Tanrı’nın oğludur ve annesi yoktur. Türk ve Altay mitolojisinde başta olan, yaratıcı tanrıdır. Kay kökünden türemiştir. Kayra sözcüğü lütuf, İhsan demektir. Kayırmak fiili ile aynı kökten gelir. Kayramak ise korumak himaye etmek, lütfetmek demektir. Moğolca Hayra sözcüğü aşk anlamına gelir.
Gök Tanrı‘dan sonra en ileri gelen ve en büyük tanrıdır. Gök Tanrı dışında her şeyin yaratıcıdır. Göğün 17. katında bulunmaktadır.
Erlik Han
Erlik Han, Kayra Han’ın oğludur ve kötülük yapan ruh/tanrı olarak geçmektedir. Yer altı âlemi ve ölülerin efendisidir. Ülgen ile kardeştir.
Erlik Han, Dünyanın yaratılışı sırasında, Tengri‘ye fenalık yapmıştır ve ceza olarak yer altı aleminin efendisi olmuştur. Emirinde dokuz semerli boğası vardır. Erlik Han yer altı âleminin en alt katında demirden bir sarayda, gümüşten bir tahtın üzerinde oturur. Orada kendine koyu kırmızı parlayan ve çok az ışık veren bir güneş yaratmıştır.
Ülgen
Ülgen, iyilik yapan tanrıdır. Kayra Han’ın oğludur ve Erlik Han‘ın kardeşidir. Göğün 16. katında yaşar; hava durumunu, verimliliği ve doğurganlığı yönettiği kabul edilir. Altın Dağ’da, altın kapısı olan altın bir sarayda yaşar. Altın bir taht üzerinde oturur. Kayra Han’dan sonra ikinci derecede öneme sahiptir. Gök cisimlerini yönetir.
Mergen
Mergen, Aklı ve zekayı temsil eder, göğün 7. katında oturmaktadır. ok ve yayı vardır. Bilimi ve Felsefeyi simgeler. Tanrı Kayra Han‘ın oğlu olarak kabul edilir.
Umay Ana
Umay yada Umay Ana, Tengricilik’de doğurganlık tanrısıdır, bu nedenle kadınlar ve çocuklarla eşleştirilir.
Umay Ana, dişi olarak betimlenmiştir, Doğacak çocukları belirler, beyaz elbiselidir. Yaşam ağacının sahibidir, kuş görünümüne bürünebilir ve kanatlara sahiptir.
Kübey Hanım
Kübey Hanım yada Kübey Ana doğa tanrısıdır. Dişilik ile simgeleştirilir ve doğum yapacak kadınları korur.
Süt gölünden yanında getirdiği sütleri yeni doğan çocukların ağzına damlatır. Çocuğa ruh verir. Yaşam Ağacı‘nın içinde yaşar.
Ak Ana
Ak Ana, Deniz tanrısıdır.
Henüz hiçbir şey yaratılmamış iken; yalnızca uçsuz bucaksız sudan çıkarak Tanrı Ülgen‘e yaratma arzusu bahşetmiştir. Işıktan bir bedeni (cisimsiz) vardır.
Gün Ana
Gün Ana, Güneş tanrısıdır. Moğollar Ece derler. Gün Ana insanların ilk büyük annesi, ve Ay Ata ilk büyük babasıdır. Göğün yedinci katında oturur.
Orta Asya kültüründe dişi olarak simgelenmiştir, Günümüzde kızlara Güneş adının verilmesinin nedenlerinden birisi de budur.
Ay Ata
Ay Ata, Ay tanrısıdır. Gök aleminin altıncı katında oturur.
Günümüz Türkiye’sinde Gün Ana inancı artık kalmadıysa da, Ay Dede inancı çocuksulaştırılarak da olsa sürmektedir. Ay, çocuklara Ay Dede olarak tanıtılmaktır. Uyku ve uyku vakti ile özdeştirilir. Çocuğa “yatağına yatarsa, Ay Dede sana masal anlatacak” denir ve çocuğun yanında ya masal kitabı okunur ya da bir masal anlatılır.
